Dũng khí Đặng Đại Độ.

Đặng Đại Độ(? - ?) làm quan dưới thời chúa Nguyễn Phúc Khoát. Ông nổi tiếng là người thanh liêm, chính trực, có dũng khí, rất được người dân đương thời ngưỡng mộ.

Cuộc đời ông, Đại Nam liệt truyện (Tiền biên, quyển 5) chép đại để như sau:

Đặng Đại Độ, người huyện Phong Đăng, nay thuộc Quảng Bình.
Cha là Đặng Đại Lược, vì có tài văn chương, chữ nghĩa nên được bổ vào viện Văn chức trong phủ chúa Nguyễn Phúc Khoát, tức Vũ Vương (còn gọi là Chúa Vũ, 1714-1765).
Năm Tân Dậu (1741) mùa xuân, Đặng Đại Lược thăng Ký lục doanh Bố Chính, năm thứ 8 (1746) thăng Cai bạ doanh Quảng Nam. Làm quan lớn nhưng cảnh nhà vẫn nghèo khó; tuy vậy, ông không dễ gì nhận quà biếu của ai.

Nối chí cao và đức lớn của cha, Đặng Đại Độ học giỏi, đỗ Hương Tiến (cũng gọi là Hương Cống hay Cống sĩ. Học vị này về sau đổi gọi là Cử nhân. Đối với xứ Đàng Trong, đây là học vị cao nhất.) nên được bổ vào viện Văn chức, nơi cha đang công tác.
Năm Mậu Thìn (1748), Đặng Đại Độ thăng chức Ký lục doanh Bình Khang (Nha Trang). Năm 1761, có nhóm người Thạch Bích xâm lấn ngoài biên, chúa Vũ vương sai ông cầm quân đi đánh, rồi cho làm Ký lục Quảng Nam.

Sau, Đặng Đại Độ làm quan thăng dần đến chức Ký Lục Trấn Biên (Biên Hòa).
Bấy giờ, có hai cai đội hầu cận chúa Nguyễn Phúc Khoát, nhận lệnh đi tìm bắt những con hát (ca nhi) đem về mua vui. Có lệnh chúa trong tay, hai viên chức này rất hống hách, làm nhiều điều trái phép nhưng không ai dám ngăn cản. Đến Trấn Biên, quen thói làm càn, Đặng Đại Độ sai bắt giết cả hai rồi cho đem xác treo ở chợ.

Xong việc, ông xin rời nhiệm sở, tự mình mặc áo đơn, cổ đeo gông, đi bộ từ Trấn Biên ra thẳng Phú Xuân xin nhận tội. Cùng đi có đứa cháu gọi ông bằng chú. Người cháu đề nghị thuê võng cáng cho đỡ mỏi chân. Đại Độ đáp “Lại có hạng tội nhân mong được nhàn hạ ư?”.

Sau hơn một tháng đi bộ, Đặng Đại Độ tới kinh thành, vào Bộ Hình dâng đơn xin tới nhà ngục chờ xét xử. Bộ Hình đem việc Đặng Đại Độ tâu lên, chúa Nguyễn cho triều kiến. Khi thấy ông không có triều phục, chúa Nguyễn sai người cấp cho.
Khi gặp chúa Nguyễn, Đặng Đại Độ nói rõ sự tình và xin chịu tội. Chúa Nguyễn an ủi, dụ rằng: "Khanh có tội gì đâu mà phải đọa đày mình khổ sở đến như vậy. Chỉ vì trẫm buồn phiền mệt nhọc nên mới bảo chúng nó tìm đôi đứa con hát về kinh giúp trẫm tiêu khiển, không dè chúng cậy thế hiếp người, giở thói làm càn, khanh giết đi là phải".

Và lập tức thăng Đặng Đại Độ làm Tuần phủ Gia Định. Lại còn cho phép ông đi tuần hành năm phủ (Quảng Ngãi, Quy Nhơn, Phú Yên, Bình Khang, Bình Thuận) thuộc Gia Định, xem xét phẩm hạnh của các quan dưới quyền mà tùy nghi giáng chức hay thăng chức...

Sau đó Đại Độ chết. ''Đại Nam liệt truyện'' không cho biết năm và có ghi lời chú rằng do sự trạng cha con Đặng Đại Độ được biết muộn, cho nên sách “Thực lục” không kịp chép đến.

Cảm nhận việc làm trên, Nguyễn Khắc Thuần viết:
Vì mục đích an dân, Đặng Đại Độ sẵn sàng nghiêm trị bất cứ một ai dám nhũng nhiễu dân. Thế ra, phép nước nghiêm hay không nghiêm, trước hết đều do ở người thực thi phép nước. Cổ kim vẫn có không ít những vị quan dũng cảm, dám vì công lý mà to gan đụng độ với các đấng quan trên; nhưng nghiêm với chính mình và tự xử chính mình như Đặng Đại Độ, quả thật là rất hiếm. Cuộc đời của ông đã vĩnh viễn khép lại từ lâu, nhưng khí khái của ông thì vĩnh tồn với đất Biên Hòa - Gia Định, với tất cả những ai khao khát quốc thái dân an.'' (Lần giở trước đèn'', Nxb Thanh niên, 2003, tr. 195-196)

Hiện nay, ở Thành phố HCM và ở tỉnh Đồng Nai có đường phố mang tên ông.

Bùi Thụy Đào Nguyên, thuật chuyện.
Long Xuyên, 24 tháng 9 năm 2008.